Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich, Związek Radziecki, skrót ZSRR (ros. Советский Союз, Союз Советских Социалистических Республик, СССР, trb. Sowietskij Sojuz, Sojuz Sowietskich Socyalisticzeskich Riespublik, SSSR trl. Sovetskij Soûz, Soûz Sovetskih Socialističeskih Respublik, SSSR) – historyczne państwo socjalistyczne w Europie północnej i wschodniej oraz Azji północnej i środkowej.

Państwo to obejmowało obszar 22 mln km² od Morza Bałtyckiego i Czarnego do Pacyfiku, istniało od 30 grudnia 1922 do 26 grudnia 1991.

W okresie od powstania (1922) do wybuchu II wojny światowej (1939) ZSRR graniczył z Finlandią, Estonią, Łotwą, Polską i Rumunią w Europie; Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami i Japonią w Azji. Mongolska Republika Ludowa i Tannu-Tuwa były marionetkowymi państwami buforowymi ZSRR w Azji. Po zakończeniu II wojny światowej ZSRR graniczył z: Norwegią, Finlandią, Polską, Czechosłowacją, Węgrami, Rumunią, Turcją, Iranem, Afganistanem, Chinami, Mongolią, Koreą Północną i Japonią.

W 1991 ZSRR rozpadł się na 15 niepodległych państw (największe z nich to, będąca jego sukcesorem, Rosja), z których część próbowała kontynuować współpracę w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw.

Geografia [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Rekordy geograficzne [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

• Najwyższy punt – Pik Komunizmu 7495 m n.p.m.
• Najniższy punkt – Kotlina Karagije 132 m p.p.m
• Główne rzeki – Ob-Irtysz, Amur, Lena, Jenisej, Wołga
• Największe jeziora – Morze Kaspijskie, Morze Aralskie, Bajkał, Bałchasz, Ładoga, Onega

Podział administracyjny [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

• W dniu swojego rozpadu Związek Radziecki dzielił się na:

– 15 republik związkowych – 20 republik autonomicznych – 8 obwodów autonomicznych – 10 okręgów autonomicznych – 6 krajów – 121 obwodów

Największe miasta Związku Radzieckiego [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

miasto	ludność	powierzchnia	republika związkowa
Moskwa	8 970 000		Rosyjska FSRR
Leningrad	4 400 000		Rosyjska FSRR
Kijów	2 600 000		Ukraińska SRR
Taszkent	2 100 000		Uzbecka SRR
Baku	1 700 000		Azerbejdżańska SRR
Charków	1 600 000		Ukraińska SRR
Mińsk	1 500 000		Białoruska SRR
Gorki	1 400 000		Rosyjska FSRR
Nowosybirsk	1 400 000		Rosyjska FSRR
Swierdłowsk	1 300 000		Rosyjska FSRR
Kujbyszew	1 267 000		Rosyjska FSRR
Tbilisi	1 200 00		Gruzińska SRR
Erewań	1 148 00		Armeńska SRR
Kazań	1 100 000		Rosyjska FSRR

Nazwa i ideologia [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

O utworzeniu państwa i jego nazwie zadecydowały władze Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików) w 1922 i w nazwie tej nie ma żadnego odniesienia do geografii ani do tradycji narodów je zamieszkujących. Dlatego często unikano oficjalnej nazwy, używając innych określeń: Sowiety, Bolszewia a nawet Rosja. Nazwa streszczała ideologię państwową:

• Związek (Союз) – władze komunistyczne głosiły internacjonalizm oraz samostanowienie i równe prawa narodów. ZSRR został utworzony jako federacja (państwo związkowe) formalnie niepodległych państw narodowych (republik związkowych), mających prawo wystąpienia ze Związku. Kiedy władza partii komunistycznej – KPZR – upadła, republiki związkowe uzyskały niepodległość.
• Socjalistycznych (Социалистических) – ideologią państwową był marksizm, który głosił zastąpienie społeczeństwa kapitalistycznego przez socjalistyczne (oparte o zasadę każdemu według jego pracy), a następnie komunistyczne (oparte o zasadę każdemu według jego potrzeb); w komunizmie państwo i własność prywatna miały zostać zniesione, ale w okresie przejściowym rządzić miała klasa robotnicza (tzw. dyktatura proletariatu), a właściwie jej awangarda, tzn. partia komunistyczna (do 1925 Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików) РКП(б), 1925-1952 Wszechzwiązkowa Partia Komunistyczna (bolszewików) ВКП(б), od 1952 – Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego КПСС).
• Republik (Республик) – republikańska forma rządów; w rzeczywistości władza ustawodawcza miała fasadowy charakter, a władza wykonawcza i sądownicza była podporządkowana Partii; lider partii (sekretarz generalny albo pierwszy sekretarz KC) dysponował ogromną – często nieograniczoną – władzą.
• Radzieckich (Советских) – republiki radzieckie i ich związek zostały powołane przez zdominowane przez bolszewików zjazdy rad (w jęz. ros. sowiety советы) deputowanych robotniczych, chłopskich i żołnierskich.

Związek Radziecki a Związek Sowiecki [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

W związku z obecnością w nazwie państwa przymiotnika советский (sowieckij) o wyżej wymienionym znaczeniu powstał problem oddania jego treści w języku polskim. W przypadku oficjalnej nazwy państwa, początkowo stosowano formę Związek Socjalistycznych Republik Rad (bez tworzenia przymiotnika), natomiast w przypadku potrzeby użycia przymiotnika pospolitego stosowano formę sowiecki. Formę radziecki zaproponował w 1934 roku sowietolog Wiktor Sukiennicki. Upowszechniła się ona w okresie PRL-u. Obecnie stosowane są obie formy – są one uważane za poprawne i synonimiczne, aczkolwiek zgodnie z opinią niektórych językoznawców forma sowiecki ma konotację negatywną.

Słowo sowiecki było w użyciu w aktach prawnych publikowanych w oficjalnych publikatorach, tak przed II wojną światową (częściej), jak i po niej, w tym także po 1989 r. Sporadycznie używano go także w kontekście tłumaczenia oficjalnej nazwy państwa (np. Dz. U. z 1930 r., Nr 68, poz. 538 ze zm.: Związek Socjalistycznych Sowieckich Republik, Dz. U. z 1933 r., Nr 17, poz. 115 ze zm.: Związek Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad), czy stosowania jej formy skróconej (Związek Sowiecki).

Historia [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Rewolucja październikowa [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Rewolucja październikowa 1917 przeprowadzona przez bolszewików spowodowała ustrojową i terytorialną dezintegrację Rosji. Niepodległość ogłosiły kraje, których terytorium częściowo lub całkowicie wchodziło w skład tego państwa do I wojny światowej, w tym: Polska, Finlandia, Litwa, Estonia, Łotwa.

Bolszewicy uznając formalnie zasadę "samostanowienia narodów" dążyli do światowej rewolucji i wkrótce zaczęli instalować i wspierać w tych państwach lokalne partie komunistyczne. Poparcie to najczęściej sprowadzało się do interwencji Armii Czerwonej. Na zajętych obszarach proklamowano "władzę radziecką", sprawowaną formalnie przez robotników i chłopów – faktycznie przez partyjnych "komisarzy", konfiskowano zakłady przemysłowe i nieruchomości, a chłopom zabierano "nadwyżki" żywności. Zaprowadzano także terror (CzeKa) wobec przeciwników politycznych i przedstawicieli "klas posiadających": ziemian, przedsiębiorców, zamożnych chłopów.

Proklamowano kilka "republik" o takim ustroju, z których większość wkrótce upadła. Największa z tych republik nosiła od 1917 (do 1991) nazwę Rosyjska Socjalistyczna Federacyjna Republika Radziecka – RSFSR. W tym samym roku powstała republika ukraińska, a w 1919 – białoruska. W latach 1920-1921 bolszewicy zajęli Azerbejdżan, Armenię i Gruzję i powołali na tym obszarze Zakaukaską Federacyjną Socjalistyczną Republikę Radziecką.

Powstanie ZSRR [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

PowiększTowarzysz Lenin oczyszczający ziemię z plugastwa – plakat propagandowy z 1920 rokuPoczątkowo bolszewicy sądzili, że rewolucja rosyjska jest tylko wstępem do rewolucji światowej. Po stłumieniu ruchów rewolucyjnych (którym udało się przejściowo, zwłaszcza na Węgrzech i częściowo w Niemczech przejąć władzę), nieudanej wyprawie na Zachód (tzw. wojna polsko-bolszewicka) oraz załamaniu gospodarki rosyjskiej wskutek eksperymentów komunizmu wojennego, a także zniszczeń wojennych, bolszewicy zostali zmuszeni do zmiany kursu. W 1921 władze komunistyczne spowodowały wybuch głodu na Powołżu, który pochłonął 5,1 miliona ofiar. Była to największa katastrofa humanitarna w Europie od czasów czarnej śmierci. Herbert Hoover, amerykański sekretarz handlu jako przewodniczący Amerykańskiej Organizacji Pomocy (American Relief Organisation) udzielił pomocy finansowej 11 milionom głodujących. Rząd bolszewicki zaoszczędzone w ten sposób fundusze przeznaczył na zakup broni za granicą. Bolszewicy siłą stłumili bunty chłopskie, w tym powstanie w guberni tambowskiej pod wodzą Aleksandra Antonowa oraz powstanie marynarzy w Kronsztadzie. W czasie walk z tymi przeciwnikami Armia Czerwona straciła w latach 1921-1922 237 908 żołnierzy. W 1921 wprowadzono w życie nową gospodarkę rynkową (tak zwany NEP – Nowa Polityka Ekonomiczna), ograniczono terror, zachowując jednak zasadę dyktatury partii (zwanej dyktaturą proletariatu). Jednocześnie postanowiono dokonać umocnienia państwowości. 16 kwietnia 1922 Rosja bolszewicka podpisała układ w Rapallo z Republiką Weimarską, co zapoczątkowało intensywną współpracę niemiecko-rosyjską.

Lenin wymógł przekształcenie czterech republik radzieckich: Ukrainy, Białorusi, Rosji i Federacji Zakaukaskiej w konfederację, występując przeciwko planowi Stalina włączenia pozostałych republik do RSFSR jako republik autonomicznych. Związek republik powołano do życia 30 grudnia 1922. Pierwszym szefem rządu ZSRR został Lenin, a funkcje nominalnej głowy państwa sprawować mieli rotacyjnie przedstawiciele wszystkich republik.

Stalinowski ZSRR [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Choroba i śmierć (21 stycznia 1924) niekwestionowanego przywódcy partii – Lenina spowodowały zaciętą walkę o władzę w partii. Najbliżsi współpracownicy Lenina – Grigorij Zinowjew i Lew Kamieniew w sojuszu z Józefem Stalinem usunęli uważanego za drugą osobę w partii i następcę wodza – organizatora i głównodowodzącego Armii Czerwonej Lwa Trockiego. Następnie Stalin zawarł sojusz ze zwolennikami rozszerzania gospodarki rynkowej oraz pewnej liberalizacji politycznej – ideologiem NEP-u Nikołajem Bucharinem, szefem rządu Aleksiejem Rykowem i przywódcą związków zawodowych Michaiłem Tomskim. Sojusz ten przetrwa do "roku wielkiego przełomu" – 1929, w którym zapada decyzja o zasadniczej zmianie polityki. Zmianę tę wymusiły z jednej strony stagnacja ekonomiczna, powszechna krytyka "biurokratyzacji" partii oraz nierówności społecznych. Z drugiej strony Stalin i jego zwolennicy w aparacie postanowili rozprawić się z opozycją i dokończyć budowę państwa totalitarnego. Po eliminacji przeciwników w toku czystek w partii, armii i administracji Stalin przejął władzę dyktatorską, zgodnie z przewidywaniami Trockiego. Najważniejszym posunięciem władz była kolektywizacja rolnictwa – przymusowe połączenie gospodarstw chłopskich w quasi-spółdzielcze przedsiębiorstwa (kołchozy). Spowodowało to klęskę głodu oraz załamanie produkcji rolnej (z powodu uwięzienia wielu opornych chłopów, chronicznego niedofinansowania państwowego rolnictwa oraz braku motywacji chłopów do pracy), ale poprzez terror i zajadłą propagandę demonizującą bogatych chłopów – tzw. kułaków – fakt ten spotkał się ze słabą reakcją ludności miejskiej oraz był niedoceniany przez międzynarodową opinię publiczną. Drugą kampanią było forsowne uprzemysłowienie w ramach państwowych planów pięcioletnich. Motorem uprzemysłowienia był sterowany za pośrednictwem propagandy entuzjazm (wyścig pracy, ruch stachanowski), obawa przed uznaniem za "szkodnika" albo "bumelanta" i uwięzieniem (GUŁAG) oraz napływ wywłaszczonych chłopów, zapewniających tanią siłę roboczą. W efekcie pierwsze pięciolatki przyniosły zbudowanie wielu obiektów przemysłowych i rozwój gospodarczy. Poziom życia pozostał jednak niski, ponieważ gospodarka pozostała nieefektywna i marnotrawna, a głównym kierunkiem uprzemysłowienia była budowa przemysłu zbrojeniowego i gałęzi o znaczeniu militarnym (górnictwo, hutnictwo, energetyka, maszynowy).

W wyniku kolektywizacji oraz masowego terroru ZSRR stał się państwem totalitarnym. Proces ten ukoronował XVII zjazd partii bolszewików, w którym Stalin i polityka władz była gloryfikowana przez wszystkich uczestników. Jednak władca postanowił usunąć także potencjalną opozycję, do czego pretekstu dostarczyło zabójstwo popularnego działacza – Siergieja Kirowa (popełnione najprawdopodobniej na rozkaz samego Stalina). Aresztowano i rozstrzelano prawie wszystkich byłych opozycjonistów, następnie zaś represjami objęto posłusznych zwolenników Stalina, którym przypisywano rzekome szpiegostwo i sabotaż. Zapanował powszechny strach, podsycany propagandowymi relacjami o procesach pokazowych oraz wezwaniami do "czujności" i denuncjacji (bohaterem stał się donosiciel na ojca-kułaka Pawlik Morozow). Represje, których kulminacja nastąpiła w 1937 (Wielka Czystka) doprowadziły do częściowej eksterminacji tzw. starych bolszewików – działaczy z czasów rewolucji, korpusu dowódczego Armii Czerwonej (rozstrzelano 35 z 80 tys. oficerów), a także pracowników NKWD (jako szkodników rozstrzelano za czasów komisarza Nikołaja Jeżowa protegowanych poprzednika – Genricha Jagody, a za czasów Berii – protegowanych Jeżowa). Wzmożony terror Stalin tłumaczył tezą o "zaostrzaniu się walki klasowej wraz z postępami w budowie socjalizmu". Postępy owe ukoronowało przyjęcie 25 listopada 1936 tzw. "stalinowskiej Konstytucji ZSRR". Na jej mocy z RSFSR wyodrębniono republiki radzieckie: Kazachską i Kirgiską, a Zakaukaską SFSR podzielono na Azerbejdżańską SRR, Gruzińską SRR i Armeńską SRR (1936). Republiki Turkmeńska, Uzbecka i Tadżycka powstały już w latach dwudziestych (1925-1929). Decyzje te miały jednak małe znaczenie ze względu na ciągłe ograniczanie niezależności ich władz.

ZSRR po okresie ożywionej współpracy z Niemcami w latach 20. stopniowo reorientował swoją politykę zagraniczną na państwa dawnej ententy. ZSRR zawarł traktaty o nieagresji z Francją i Polską (w 1932), nawiązał stosunki dyplomatyczne z USA (w 1933 roku), Czechosłowacją, Rumunią i Bułgarią oraz został przyjęty do Ligi Narodów w 1934. ZSRR poprzez Komintern wspierał zaangażowanie komunistów na świecie we wspólną walkę z faszyzmem w ramach tzw. Frontu Ludowego i zbrojnie wspierał republikanów w Hiszpanii (wojna domowa w Hiszpanii) 1936-1939. Nieoczekiwaną woltę wykonała radziecka dyplomacja 23 sierpnia 1939, kiedy został podpisany pakt Ribbentrop-Mołotow. W zgodzie z jego postanowieniami Armia Czerwona 17 września przekroczyła granicę z Polską i zajęła znaczną część terytorium. Na zajętych obszarach przeprowadzono fikcyjne wybory i obwieszczono o wcieleniu tych ziem do republik: białoruskiej i ukraińskiej. Pod presją siły i w zgodzie z traktatem Ribbentrop-Mołotow wymuszono także wejście (w 1940) Armii Czerwonej do Litwy, Łotwy i Estonii i w tych krajach proklamowano republiki radzieckie, które "przystąpiły" do ZSRR. Również Rumunia została zmuszona do zwrotu Besarabii – na tym terytorium powstała Mołdawska SRR. Tylko próba zajęcia Finlandii (tzw. wojna zimowa) nie powiodła się wskutek zaciętego oporu wojsk fińskich.

22 czerwca 1941 wojska niemieckie, być może uprzedzając planowany atak radziecki, rozpoczęły realizację Planu "Barbarossa" – wojny błyskawicznej w ZSRR. Zdemoralizowane przez represje i słabo wyszkolone do obrony oddziały stawiały słaby opór i wkrótce wojska niemieckie znalazły się na przedpolach Moskwy. Nie udało się jednak Niemcom ani zająć stolicy, ani sparaliżować gospodarki, a przewaga demograficzna i patriotyzm Rosjan sprawił, że w 1943 (bitwa pod Stalingradem) Armia Czerwona osiągnęła strategiczną przewagę i zmusiła Niemców nie tylko do wycofania się z terytorium ZSRR, ale także z Rumunii, Bułgarii, Węgier, Polski, znacznej części Czechosłowacji. Następnie Armia Czerwona dotarła do terytorium Niemiec. Konferencje Stalina z zachodnimi sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie stały się podstawą powojennego ładu międzynarodowego.

Po zakończeniu wojny w ZSRR nie zmieniono systemu politycznego ani gospodarczego. Przywrócono przedwojenny terror: masowe deportacje objęły narody oskarżone o kolaborację: Tatarów krymskich, Czeczeńców, Niemców nadwołżańskich. W przeddzień śmierci Stalina przygotowywano także czystkę antyżydowską. Wysiłki władz skoncentrowały się na uzyskaniu militarnej przewagi nad państwami zachodnimi, co doprowadziło do tzw. zimnej wojny. ZSRR zbudował własną bombę atomową (Sprawa Rosenbergów, Klaus Fuchs) i termojądrową (samodzielnie). Jednocześnie trwała budowa systemów komunistycznych w krajach podporządkowanych ZSRR. W krajach tych polityka została podporządkowana interesom ZSRR, a system gospodarczy i polityczny oraz terror i propaganda zostały skopiowane według wzorców radzieckich.

ZSRR 1953-1985 [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Śmierć Stalina 5 marca 1953 zapoczątkowała okres zaciętej walki o władzę. Najbardziej liberalny program polityczny zaproponował paradoksalnie szef MVD Ławrientij Beria: z jego inicjatywy ogłoszono amnestię, wstrzymano druk dzieł Stalina, rozpoczęto odprężenie w stosunkach międzynarodowych (negocjacje pokojowe w wojnie koreańskiej, przywrócenie stosunków z Jugosławią, obiecywano decentralizację i liberalizację gospodarczą. Jego obalenie (czerwiec 1953) i rozstrzelanie zostało jednak przyjęte powszechnie jako krok w stronę destalinizacji, gdyż kojarzył się ze stalinowskimi represjami. Stopniowo umacniała się pozycja nowego pierwszego sekretarza KC KPZR Nikity Chruszczowa, który pozbył się w 1955 potężnego premiera Gieorgija Malenkowa, a w 1957 udaremnił próbę obalenia jego władzy przez "starą gwardię" stalinowców. Chruszczow oparł się na aparacie partyjnym, jednocześnie próbując przeprowadzić destalinizację: w 1956 na zjeździe partii wygłosił sławny referat, wyliczający zbrodnie i pomyłki Stalina. Destalinizację ograniczały jednak ważne okoliczności: po pierwsze współwinnym zbrodni był sam Chruszczow i wielu popierających go działaczy; po drugie – czasy stalinowskie uformowały mentalność milionów obywateli ZSRR; po trzecie – w interesie aparatu partyjnego było utrzymanie ukształtowanego w czasach Stalina modelu politycznego i gospodarczego.

Polityka Chruszczowa była pełna sprzeczności. Z jednej strony zniósł masowy terror, przywrócił podstawowe prawa pracownicze i podstawy praworządności (nowy kodeks karny), unikał zamykania dysydentów i dopuścił do publikacji dzieła Sołżenicyna, z drugiej strony walczył ze sztuką abstrakcyjną, wzmógł prześladowania cerkwi i nakazał strzelać do demonstrujących robotników w Nowoczerkasku w 1962. W polityce zagranicznej z jednej strony pogodził się z niezależnością Jugosławii i mniejszym obciążeniem państw satelickich, głosił hasła rozbrojenia i "współistnienia" dwóch systemów – z drugiej brutalnie stłumił powstanie na Węgrzech w 1956, wysłał czołgi na Warszawę w październiku 1956 bo nie zgodził się na Gomułkę (na szczęście został przekonany i czołgi wróciły do baz, m.in. dzięki powstaniu węgierskiemu), sprowokował kryzys kubański. Chruszczow doprowadził w 1961 roku do uchwalenia nowego programu Partii, obiecując zbudowanie komunizmu w ciągu 20 lat. Utrzymanie wydatków zbrojeniowych oraz utrzymująca się nieefektywność gospodarki planowej powodowały niski poziom życia i malejącą popularność przywódcy. Rządy Chruszczowa zakończył spisek najbliższych współpracowników, który pozbawił go władzy 14 października 1964. Na czele nowej ekipy stanął Leonid Breżniew, a stanowisko premiera objął Aleksiej Kosygin.

Ekipa Breżniewa doszła do władzy na fali sprzeciwu aparatu partyjnego wobec eksperymentów poprzedniej ekipy i udało jej się ustabilizować system polityczny i gospodarczy tak skutecznie, że lata 1964-1985 uzyskały miano "epoki zastoju". Konserwację systemu umożliwiły trzy czynniki: skuteczna walka z ruchem dysydenckim, prowadzona przez KGB pod sprężystym kierownictwem Jurija Andropowa, równowaga w wyścigu zbrojeń z USA, zmuszający Zachód do ustępstw oraz wysokie ceny eksportowych towarów (zwłaszcza ropy naftowej), które pozwoliły odroczyć kryzys gospodarczy (m.in. poprzez import zboża). Następcy Breżniewa – Jurij Andropow rządzący od 11 listopada 1982 do 9 lutego 1984 oraz Konstantin Czernienko sprawujący władzę od 13 lutego 1984 do 10 marca 1985 kontynuowali w zasadzie politykę Breżniewa. Najważniejszymi wydarzeniami lat 1980-1985 były zgony całej generacji polityków, do których obok trzech kolejnych sekretarzy generalnych należał także premier Kosygin, główny ideolog Michaił Susłow oraz wpływowy lider kompleksu wojenno-przemysłowego Dymitr Ustinow.

"Przebudowa" i rozpad [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

PowiększMichaił Gorbaczow i Ronald Reagan w 1987Michaił Gorbaczow, który objął władzę w 1985 stanął w obliczu narastającego kryzysu gospodarczego, toczącej się bez szans na zwycięstwo wojny afgańskiej, przegranego wyścigu zbrojeń (tzw. wojny gwiezdne) oraz korupcji władzy. Jego celem były kardynalne reformy, które umocniłyby system polityczny ZSRR pod hasłami ustrojowej przebudowy (pierestrojka, "перестройка"), przyspieszenia ("ускорение") rozwoju gospodarczego oraz jawności (głasnost, "гласность") życia społecznego. Jego wysiłki jednak zakończyły się fiaskiem i nie tylko nie umocniły, ale raczej przyspieszyły upadek totalitarnego państwa. Szczególnie niekonsekwentny charakter miały reformy ustrojowe, które miały doprowadzić do "demokratyzacji" społeczeństwa, ale bez naruszenia "kierowniczej roli" KPZR. W ekipie Gorbaczowa znaleźli się zarówno przedstawiciele "reformatorów" o poglądach demokratycznych (ich przywódcami byli nowy sekretarz KC KPZR ds. ideologii Aleksandr N. Jakowlew nazywany "ojcem pierestrojki", minister spraw zagranicznych Eduard Szewardnadze i popularny sekretarz obwodu swierdłowskiego, potem sekretarz komitetu miejskiego Moskwy Borys Jelcyn), jak i przeciwnicy daleko idących zmian, których przywódcą był sekretarz KC KPZR ds. organizacyjnych Jegor Ligaczow. Wskutek polaryzacji poglądów w partii oraz coraz mniejszej popularności społecznej autorytet Gorbaczowa stale malał. Najważniejsze realne znaczenie miało uwolnienie więźniów politycznych (w tym Andrieja Sacharowa) oraz "jawność", tj. ograniczenie cenzury i liberalizacja polityki kulturalnej, która nieuchronnie prowadziła do pluralizmu politycznego. Także ograniczone reformy gospodarcze (kierowane przez premiera Nikołaja Ryżkowa) nie zahamowały narastającego kryzysu. Znaczne sukcesy Gorbaczow odniósł w dyplomacji, zwłaszcza w negocjacjach rozbrojeniowych z USA.

Od 1988 "odgórna rewolucja" zaczyna rozwijać się według własnych praw. Ujawniły się tłumione dotąd konflikty narodowościowe, których najkrwawszym przejawem był pogrom Ormian w Sumgaicie 28 lutego tegoż roku. Wkrótce w większości republik powstały tzw. fronty ludowe, domagające się uwzględnienia praw narodowych. Jako pierwszy niepodległość ogłosił parlament litewski 11 marca 1990 (co sprowokowało interwencję Armii Radzieckiej). 29 maja 1990 prezydentem republiki rosyjskiej zostaje Borys Jelcyn. Gorbaczowa, usiłującego zachować ZSRR poprzez negocjowanie nowego traktatu związkowego tzw. nowo-ogariowskiego, który miał zamienić leninowski z 1922, opuszczają zwolennicy reform (Jelcyn, Szewardnadze), natomiast od grudnia 1990 otaczają ich przeciwnicy (szef KGB Władimir Kriuczkow, szef MSW Boris Pugo, premier Walentin Pawłow i wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew) – którzy 19 sierpnia 1991 dokonują nieudanego zamachu stanu. Zamachowcy aresztują przebywającego na Krymie Gorbaczowa i ogłaszają wprowadzenie stanu wyjątkowego oraz przejęcie władzy w państwie przez Janajewa. Próba zdobycia siedziby władz rosyjskich kończy się jednak niepowodzeniem, gdy przed budynkiem gromadzą się tłumy mieszkańców Moskwy, do których przemawia Jelcyn, a oddziały specjalne wysłane przez przywódców puczu nie wykonują rozkazu zajęcia moskiewskiego "Białego Domu". W tej sytuacji spiskowcy niepewni poparcia żołnierzy nie decydują się na dalsze próby użycia siły i po trzech dniach oddają władzę Gorbaczowowi. Głównym wygranym puczu jest jednak Borys Jelcyn, na którego wniosek 29 sierpnia parlament rosyjski zakazuje działalności KPZR i konfiskuje jej majątek. 6 września rząd rosyjski uznaje niepodległość Litwy, Łotwy i Estonii, a 8 grudnia przywódcy pozostałych republik ZSRR podpisują układ białowieski o likwidacji ZSRR i utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. 25 grudnia 1991 podaje się do dymisji całkowicie już pozbawiony władzy prezydent ZSRR – Michaił Gorbaczow i akt ten ostatecznie kończy istnienie prawie 70-letniego państwa.

Polityka [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Ustrój [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

ZSRR zgodnie z konstytucją z 1924 było państwem federalnym, w których władze lokalne sprawowały Rady (Sowiety) Deputowanych Robotniczych i Żołnierskich (na wsi Rady Deputowanych Chłopskich). Na poziomie władz gubernialnych (obwodowych, krajowych), w republikach autonomicznych, w republikach związkowych i na poziomie związkowym formalną władzę stanowiły zjazdy delegatów deputowanych, przy czym deputowani chłopscy mieli prawo do wybierania kilkakrotnie mniejszej liczby delegatów niż deputowani robotniczy. Członkowie dawnych tzw. klas wyzyskujących, duchowni itp. byli pozbawieni praw wyborczych (tzw. лишенцы – liszeńcy). Rady oraz ich zjazdy wybierały komitety wykonawcze; na najwyższym szczeblu był to Centralny Komitet Wykonawczy ZSRR (Центральный Исполнительный Комитет СССР – ЦИК – CIK), którego przewodniczącym byli kolejno reprezentanci republik związkowych.

Konstytucja z 1936 zmieniła ten system, nadając prawa wyborcze liszeńcom, oraz wprowadzając formalne zasady równych i bezpośrednich wyborów do rad na szczeblu lokalnym i ponadlokalnym (nazywanych Radami Deputowanych Pracujących), a także władz republikańskich i centralnych, nazywanych radami najwyższymi. Rada Najwyższa ZSRR (Верховный Совет СССР) była formalnie typowym dwuizbowym parlamentem państwa federalnego, w którym deputowani do Izby Związku byli wybierani proporcjonalnie do liczby ludności, a do Izby Narodowości – po równo z republik związkowych, a także od republik autonomicznych, obwodów i okręgów autonomicznych. Stałym organem Rady Najwyższej ZSRR było Prezydium. Konstytucja z 1977 dokonała w tym systemie niewielkich zmian.

Fasadowość Konstytucji można dostrzec choćby w szczegółowych regulacjach dotyczących ustroju republik związkowych.

W Radach (podobnie jak we wszystkich ciałach społecznych w ZSRR) członkowie Partii byli w większości i tworzyli odrębną frakcję, poddaną partyjnej dyscyplinie. Do wyborów dopuszczano tylko kandydatów rekomendowanych przez partię. Rząd (do 1946 Rada Komisarzy Ludowych – Совет Народных Комиссаров, następnie Rada Ministrów) był odpowiedzialny przed parlamentem, a faktycznie przed Biurem Politycznym KC. Także resorty rządowe były dublowane przez biurokrację partyjną, nadzorującą ich pracę.

Realną najwyższą władzę w państwie sprawowało, w imieniu klasy robotniczej, kierownictwo partii bolszewików. Również w partii istniały ciała fasadowe – Zjazd partii i konferencje partyjne oraz posiadające faktyczną władzę. Centrum partii stanowił Komitet Centralny pojmowany dwojako: jako plenum – wybierany przez Zjazd rodzaj partyjnego parlamentu, ale także urząd, na który składał się Sekretariat oraz wydziały, którzy przygotowywali i wykonywali postanowienia partyjne. Realna władza ogniskowała się w Biurze Politycznym (Политическое бюро) (w latach 1952-1966 Prezydium), do którego należeli reprezentanci różnych sił. Z reguły do Biura Politycznego należał i odgrywał w nim kluczową rolę sekretarz generalny KC (którego władza wynikała z kierowania aparatem partyjnym), ponadto ważniejsi sekretarze KC (zwłaszcza zajmujący się ideologią oraz sprawami organizacyjno-kadrowymi), ministrowie zajmujący się siłami zbrojnymi, bezpieczeństwem państwowym, szef rządu oraz sekretarze najważniejszych komitetów partyjnych – Moskiewskiego, Leningradzkiego, Ukrainy. Z reguły w kilka lat po obraniu nowego sekretarza generalnego KC kumulował on w swoim ręku władzę nad aparatem partyjnym i zmieniał się prawie we władcę absolutnego, a Biuro Polityczne stawało się ciałem doradczym.

Szczególnym aparatem władzy był organ bezpieczeństwa państwowego (noszący nazwy: ВЧК CzeKa – Nadzwyczajna Komisja do walki z kontrrewolucją, sabotażem i spekulacją, ГПУ GPU – Główny Zarząd Polityczny, ОГПУ OGPU – Zjednoczony Główny Zarząd Polityczny, НКВД NKWD – Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych, НКГБ NKGB – Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego, КГБ KGB – Komitet Bezpieczeństwa Państwowego). Oprócz wykrywania i zwalczania przeciwników politycznych, do jego zadań należała walka z przestępstwami urzędniczymi oraz kontrolowanie sił zbrojnych i innych służb państwowych. Czekistów określano jako miecz i tarczę Partii – nie byli oni siłą niezależnie działającą, ale wykonywali polecenia władzy. Ważną rolę nie tylko jako siły zbrojne ale także jako środek represji odgrywała armia: do 1946 Robotniczo-Chłopska Armia Czerwona (Рабоче-крестьянская Красная Армия), następnie Armia Radziecka (Советская Армия).

W systemie politycznym ZSRR nie było miejsca na niezależne organizacje. Związki zawodowe i organizacje społeczne były ściśle kontrolowane przez frakcje partyjne w ich władzach. Ważną rolę wśród nich odgrywały skupiający młodzież Wszechzwiązkowy Leninowski Komunistyczny Związek Młodzieży (Всесоюзный Ленинский Коммунистический союз молодёжи Komsomoł), a także dziecięca organizacja pionierska. Także media z gazetą "Prawda" na czele były podporządkowane władzy. W latach 30. próbowano zlikwidować związki wyznaniowe (tzw. bezbożna pięciolatka), później poddano je ścisłej kontroli.

Republiki związkowe [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Pod koniec swojego istnienia, w 1991, ZSRR składał się z piętnastu republik (Zakaukaską FSRR w 1936 roku podzielono na Armeńską SRR, Azerbejdżańską SRR i Gruzińską SRR, a Karelo-Fińską SRR włączono do Rosyjskiej FSRR w 1956 roku). Największą z republik, zarówno pod względem ludności, powierzchni, jak i siły polityczno-ekonomicznej, była Rosyjska Federacyjna SRR. Pod koniec istnienia tego państwa w skład ZSRR oprócz 15 republik związkowych wchodziło też 20 republik autonomicznych, 8 obwodów autonomicznych, 10 okręgów autonomicznych, a ponadto 6 krajów i 123 obwody.

Republiki ZSRR	Lata	Państwa Współczesne	WNP	NATO	UE	EAWG	GUAM	WTO
Armeńska SRR¹	1936-1991	Armenia	1991	–	–	–	–	2003
Azerbejdżańska SRR¹	1936-1991	Azerbejdżan	1991	–	–	–	1997	–
Białoruska SRR	1922-1991	Białoruś	1991	–	–	2002	–	–
Estońska SRR	1940-1991	Estonia	–	2004	2004	–	–	1999
Gruzińska SRR¹	1936-1991	Gruzja	1993-2008	–	–	–	1997	2000
Kazachska SRR	1936-1991	Kazachstan	1991	–	–	2002	–	–
Karelo-Fińska SRR²	1940-1956	Rosja	–	–	–	–	–	–
Kirgiska SRR	1936-1991	Kirgistan	1991	–	–	2002	–	1998
Litewska SRR	1940-1991	Litwa	–	2004	2004	–	–	2001
Łotewska SRR	1940-1991	Łotwa	–	2004	2004	–	–	1999
Mołdawska SRR	1940-1991	Mołdawia	1991	–	–	–	1997	2001
Rosyjska FSRR	1922-1991	Rosja	1991	–	–	2002	–	–
Tadżycka SRR	1929-1991	Tadżykistan	1991	–	–	2002	–	–
Turkmeńska SRR	1925-1991	Turkmenistan	1991-2005	–	–	–	–	–
Ukraińska SRR	1922-1991	Ukraina	1991	–	–	–	1997	2008
Uzbecka SRR	1925-1991	Uzbekistan	1991	–	–	–	1999-2005	–
¹ do 1936 Zakaukaska FSRR ² w 1956 włączona do Rosyjskiej FSRR
Mapa podziału administracyjnego ZSRR w 1989

Polityka zagraniczna [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Godło Rosji

To jest artykuł z cyklu Historia Rosji

Narodziny Rusi Rurykowicze Ruś Kijowska Chrzest Rusi Rozbicie dzielnicowe Rusi Podbój Rusi przez Mongołów Ruś Włodzimierska Księstwo Moskiewskie Wielkie Księstwo Moskiewskie Carstwo Rosyjskie Rosja w XVI wieku Rosja w XVII wieku Wielka Smuta Romanowowie Imperium Rosyjskie Rosja w XVIII wieku Rosja w XIX wieku Kolonizacja Azji Kolonizacja Ameryki Płn. Wojna domowa Związek Radziecki Rosyjska FSRR Rosja w XX wieku Federacja Rosyjska

Do 1943 radziecka polityka zagraniczna toczyła się dwutorowo: przez oficjalną dyplomację, oraz przez funkcjonariuszy Kominternu.

Ponieważ rewolucja październikowa dokonana została przy znacznym wsparciu Niemiec, liczących na wygraną w I wojnie światowej celem dyplomacji radzieckiej, kierowanej do 1930 przez Gieorgija Cziczerina, była jak najściślejsza współpraca z Niemcami, przy stopniowym wychodzeniu ZSRR z izolacji. ZSRR nawiązał ścisłą gospodarczą i wojskową współpracę z Niemcami na podstawie traktatu z Rapallo z 1922. W tym samym czasie Komintern wspierał w wielu krajach (także w Niemczech) bojówki komunistyczne, licząc na wybuch światowej rewolucji. Zmiana na stanowisku ludowego komisarza spraw zagranicznych na anglofila Maksyma Litwinowa w 1930 zbiegła się ze stopniowym przeorientowaniem kursu: odbudowano relacje z krajami dawnej ententy: Wielką Brytanią, Francją i USA. Ukoronowaniem tych starań było przyjęcie ZSRR do Ligi Narodów. Również Komintern zrezygnował z agresywnej polityki: jego deklarowanym celem było włączenie komunistów na całym świecie do walki z faszyzmem w ramach tzw. Frontów Ludowych, czego przykładem była wojna domowa w Hiszpanii.

Kolejna, nagła zmiana polityki zagranicznej nastąpiła w 1939, kiedy Litwinowa zastąpił Wiaczesław Mołotow. Pakt Ribbentrop-Mołotow był planem podziału Europy i wznowienia ścisłej współpracy radziecko-niemieckiej. Realizację tego planu przerwała niespodziewana napaść Niemiec 22 czerwca 1941, w wyniku której ZSRR stał się członkiem antyhitlerowskiej koalicji. Konferencje z sojusznikami w Teheranie, Jałcie i Poczdamie nakreśliły nowy podział Europy, w którym usankcjonowano obecność Armii Czerwonej w strefie wpływów, obejmującej Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię i Bułgarię. Ponadto ZSRR objął strefy okupacyjne w Niemczech i Austrii.

W 1948 doszło do pierwszego poważnego konfliktu z USA (kryzys berliński), a po wybuchu radzieckiej bomby atomowej oraz komunizacji Chin w 1949 potęga ZSRR zaczęła budzić powszechny niepokój na zachodzie. Relacje między ZSRR a USA (określane jako zimna wojna) stały się najważniejszym czynnikiem polityki na świecie. Na relacje te składały się: obustronne dążenie do uzyskania przewagi militarnej, tendencje do rozszerzenia strefy wpływów i zwalczania wpływów drugiej strony w każdym miejscu globu oraz powstrzymywanie się od bezpośredniej konfrontacji oraz użycia broni masowego rażenia. W efekcie w wojnach, w których uczestniczyły USA (wojna koreańska, wojna wietnamska) ZSRR uczestniczył tylko pośrednio, poprzez dostawy sprzętu i pomoc doradców, a interwencje Armii Radzieckiej również wywoływały ograniczoną reakcję USA. W relacjach amerykańsko-radzieckich następowały cykliczne okresy osłabienie napięcia (odprężenie), kiedy zawierano traktaty rozbrojeniowe oraz okresy zaostrzenia kursu. Jednak tylko raz w 1962 ZSRR stanął na krawędzi konfliktu zbrojnego z USA (kryzys kubański). Stosunkową niezmienność powojennej polityki zagranicznej ZSRR symbolizował długi okres kierowania radziecką dyplomacją (1957-1985) przez Andrieja Gromyko. PowiększUkład WarszawskiKraje należące do strefy wpływów ZSRR zostały zmuszone do skopiowania ustroju politycznego oraz gospodarczego ZSRR – wprowadzano dyktaturę partii komunistycznej i gospodarkę planową. Margines suwerenności tych krajów był tak niewielki, że strefę wpływów nazywano czasem imperium zewnętrznym ZSRR. Ambasador ZSRR w tych krajach miał często silniejszą pozycję niż nominalny przywódca. Kiedy w tych krajach wybuchały powstania, albo władze zaczynały prowadzić nadmiernie niezależny kurs dochodziło do interwencji Armii Radzieckiej: w NRD w 1953, na Węgrzech w 1956 oraz w Czechosłowacji w 1968. Po okresie stalinowskim państwa te uzyskały większą suwerenność. Również w Polsce w 1981 planowano interwencję (choć zaawansowanie planów jest przedmiotem sporu historyków). Ostatnia interwencja ZSRR, który miał wspomóc komunistyczny zamach stanu w Afganistanie rozpoczęła przegraną wojnę (wojna afgańska). Państwa strefy wpływów ZSRR jednoczył istniejący w latach 1955-1991 wojskowy pakt – Układ Warszawski oraz organizacja współpracy ekonomicznej o nazwie Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej.

Opozycja [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Opozycja w ZSRR niemal nie istniała. Każdy, kto w jakikolwiek sposób sprzeciwił się władzy, milicji itp., mógł być wywieziony na Sybir, zesłany do łagrów, bądź po prostu zabity. Do wymierzenia kary wystarczył jeden donos dowolnego obywatela. Wszelkich wrogów politycznych w krwawy nierzadko sposób ścigała policja polityczna (NKWD), która niemal nie podlegała żadnym sądom (prócz bolszewików u władzy), nie ponosiła więc kary za żadne działania. Jakiekolwiek bunty, wystąpienia czy strajki były najczęściej krwawo tłumione.

Społeczeństwo [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Klasy społeczne [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

PowiększRobotnik i kołchoźnicaW wyniku rewolucji październikowej, wojny domowej, obustronnego terroru (na który składał się instytucjonalny terror CzeKa, ale w jeszcze większym stopniu rewolucyjne pogromy ze strony zrewoltowanych żołnierzy), klęski głodu oraz emigracji zasadniczo zmienił się skład społeczny Rosji. Dawni posiadacze ziemscy, przedsiębiorcy, carscy urzędnicy oraz działacze społeczni zniknęli, natomiast dominującą pozycję zajęli bolszewiccy dowódcy wojskowi, czekiści oraz działacze.

Klasa robotnicza była formalnie hegemonem nowego państwa, ale już w kilka dni po rewolucji CzeKa była zmuszona stłumić strajk kolejarzy. Wielu działaczy bolszewickich było autentycznymi robotnikami i władza podejmowała wysiłki w kierunku polepszenia warunków pracy, ale państwo jako główny pracodawca do realizacji swoich celów musiał zwiększać wyzysk. Kolejne cele polityki były realizowane kosztem robotników: NEP spowodował falę bezrobocia, natomiast forsowna industrializacja lat 30. – śrubowanie norm, pogorszenie sytuacji socjalnej (olbrzymie budowy obiektów przemysłowych i skromne – mieszkań dla robotników), kary za naruszenia dyscypliny, utrata prawa do zmiany zakładu pracy. Partycypację we władzy często dotyczyła tylko robotników będących aktywnymi członkami partii, jeżeli zostali wysunięci przez lokalnych działaczy. Robotników nie ominął również stalinowski terror lat 30. Dopiero rządy Chruszczowa przyniosły polepszenie sytuacji socjalnej: masowe budownictwo i wzrost spożycia (symbolizowały je bezpłatna kiszona kapusta i chleb w pracowniczych stołówkach). Mimo to poprawa była za mało satysfakcjonująca i stale dochodziło do dzikich strajków.

Polityka wobec chłopów w latach 20. według znanej formuły Lenina miała polegać na zwalczaniu zamożnych chłopów (kułaków), pozyskiwanie średniozamożnych (średniaków) i opieranie się na najbiedniejszych (biedniakach). Preferencje dla tych ostatnich, a także zwalczanie cerkwi wywoływały jednak ciągłe napięcia. Koniec lat 20. przyniósł krach dotychczasowej polityki, który próbowano rozwiązać przez politykę kolektywizacji. Z chłopów przymusem uczyniono spółdzielców (kołchoźników), ale produkcja była niska, a zarządzanie niekompetentne, co zmusiło w końcu do utworzenia tzw. działek przyzagrodowych. Dopiero w latach 70. zdecydowano się na wydanie kołchoźnikom paszportów, umożliwiających im swobodne podróżowanie (w efekcie wieś wyludniła się).

Inteligencja była w większości nastawiona antybolszewicko i była równie wrogo i pogardliwie traktowana przez nowe władze. Uważani byli w latach 20. za część burżuazji, niezbędną tylko do czasu wykształcenia nowej, ludowej inteligencji. Nie mieli wielu podstawowych praw: np. nie mogli posyłać dzieci na studia. Sytuację zmienił program industrializacji, do realizacji którego profesjonaliści stali się niezbędni. Profesor, inżynier i lekarz stali się pozytywnymi bohaterami propagandy, ich zarobki zostały podniesione. Duża część inteligencji poczęła utożsamiać się z państwem i brała udział w jego przedsięwzięciach. Znaczna część jednak sympatyzowała z dysydentami.

System radziecki stworzył nową elitę – nomenklaturę, obejmującą osoby na stanowiskach wymagających rekomendacji partyjnej. Nomenklatura dzieliła się na centralną (rekomendacja należała do kompetencji KC), republikańską, obwodową etc. Aparat partyjny i nomenklatura po terrorze lat 30. zmieniła się w kastę w pewnym stopniu dziedziczną, uprzywilejowaną materialnie (specjalne zaopatrzenie, tzw. sklepy za żółtymi firankami; sanatoria) oraz społecznie. Od początku spodziewano się lub obawiano dążenia kadry kierowniczej do zamienienia swojego statusu społecznego na własność (uwłaszczenie nomenklatury) i wydaje się, że dążenie to odegrało znaczną rolę w kryzysie i transformacji ustrojowej, która doprowadziła do upadku ZSRR.

Narodowości [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

PowiększDemografia ZSRR w 1974W rewolucji październikowej brali udział przedstawiciele wszystkich narodów dawnego Imperium Rosyjskiego. Nieproporcjonalnie duży udział mniejszości narodowych można tłumaczyć dyskryminacją w czasach carskich. Lenin nie ufał Rosjanom, wolał opierać się na Łotyszach (z których złożona była jego gwardia przyboczna), Żydach, Gruzinach, albo Polakach. Sam zresztą jako delegat na zjazd partyjny demonstracyjnie w rubryce narodowość wpisał: "bez narodowości". Taka polityka spowodowała dość duży udział przedstawicieli mniejszości we władzach, w CzeKa, w nowym aparacie państwowym i nomenklaturze. W obszarach, w których dominowały mniejszości narodowe prowadzono politykę korienizacji, tzn. wprowadzania języków narodowych do szkół i urzędów w miejsce rosyjskiego. M.in. utworzono dwie polskie autonomie: Marchlewszczyznę i Dzierżowszczyznę. Polityka ta uległa zmianie w latach 30. w obliczu planów wojennych. Stalin nawiązując do tradycji carów polecił przywrócić część rosyjskiej tradycji w wojskowości, kulturze i życiu społecznym. Akcja ta osiągnęła kulminację w latach 40. jako kampania antykosmopolityczna: skierowana w pierwszym rzędzie przeciwko Żydom, ale także obejmująca wynajdywanie rzekomego pierwszeństwa i wyższości Rosjan w różnych dziedzinach nauki i kultury. Rozpoczęto także preferowanie szkolnictwa rosyjskojęzycznego i rusyfikację.

W okresie kolektywizacji okazało się, że chłopi niektórych narodowości stawiali większy opór niż rosyjscy. Wywołało to odwet ze strony władz: głód na Ukrainie miał charakter eksterminacji, wielu działaczy partyjnych stracono pod zarzutem burżuazyjnego nacjonalizmu, rozstrzelano lub zastraszono wielu ukraińskich artystów. Również Polacy stali się obiektem prześladowań: wielu zesłano, polskie okręgi autonomiczne, gazety i szkoły zamknięto. Prześladowanie całych narodów stało się ważnym elementem polityki wewnętrznej w latach II wojny światowej. W całości aresztowano i zesłano narody, które zdaniem władz wykazywały się niedostatecznie lojalną postawą: Niemców nadwołżańskich zamieszkujących ówczesną Niemiecką Nadwołżańską Autonomiczną Socjalistyczną Republikę Radziecką, Tatarów krymskich, Czeczenów, Inguszy i innych. Zdziesiątkowano świeżo przyjętych w skład ZSRR Estończyków, Łotyszy i Litwinów, a także Polaków na ziemiach przyłączonych do ZSRR w 1939.

Kultura [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Początkowo z nowym państwem utożsamiali się zarówno artyści awangardowi (futuryzm, konstruktywizm, abstrakcjonizm), którzy byli przekonani, że rewolucja w sztuce jest związana z rewolucją społeczną, jak i twórcy o przekonaniach komunistycznych, preferujących tradycyjne formy (określający się jako "proletariaccy"). Na początku lat 30. władze potępiły zbyt daleko idące poszukiwania jako formalizm i określiły preferowany wzorzec jako realizm socjalistyczny (według formuły socjalistyczna w treści, ludowa w formie). Utworzono wtedy oficjalne związki pisarzy, kompozytorów, architektów itp., zrzeszające uznanych artystów – partyjnych oraz tolerowanych poputczików. Artyści, których prace miały wydźwięk niezgodny z państwową ideologią, albo krytykujących władze pozbawiano możliwości tworzenia.

Gospodarka [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

W ZSRR powstał na początku lat 30. unikalny system gospodarowania, którego teoretyczną podstawą była idea Marksa o zarządzaniu gospodarką "jak jedną fabryką" bez udziału rynku. W systemie tym przedsiębiorstwa (państwowe lub spółdzielcze) były ubezwłasnowolnione i zarządzane z centrum. Pieniądz nie został całkowicie wyeliminowany, ale odgrywał drugorzędną rolę. Kierunki polityki gospodarczej wyznaczały władze centralne, preferując wydatki wojskowe, prestiżowe projekty (m.in. program kosmiczny) oraz przemysł środków produkcji; minimalizowano natomiast wydatki na konsumpcję.

System określano jako "gospodarkę planową" lub "nakazowo-rozdzielczą", to znaczy gospodarka miała działać według całościowego planu, który wyznaczał poszczególnym przedsiębiorstwom zadania i przydzielał środki na ich realizację. Głównym narzędziem był plan roczny (plany pięcioletnie piatiletki miały głównie orientacyjno-prognostyczny charakter). Sporządzenie planu realizował Państwowy Komitet Planowania Gospłan, a jego rozwinięcia dokonywały branżowe ministerstwa (w latach 1957-1965 lokalne rady gospodarcze tzw. sownarchozy). System ten jednak był od początku nieefektywny, a w miarę komplikowania się więzi gospodarczych i powiększania asortymentu produkcji zdolność do zbudowania spójnego i optymalnego planu stawała się coraz mniejsza. Narastające problemy i niepowodzenie reform spowodowało dekompozycję całego systemu, która w latach 80. przybrała formę permanentnego kryzysu.

Ważne postacie w historii ZSRR [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

Przywódcy ZSRR
Władimir Iljicz Uljanow Włodzimierz Lenin 1917-1922
Josif Wissarionowicz Dżugaszwili Józef Stalin 1922-1953
Gieorgij Maksimilianowicz Malenkow 1953-1953
Nikita Siergiejewicz Chruszczow 1953-1964
Leonid Iljicz Breżniew 1964-1982
Jurij Władimirowicz Andropow 1982-1984
Konstantin Ustinowicz Czernienko 1984-1985
Michaił Siergiejewicz Gorbaczow 1985-1991

• Ławrientij Beria
• Nikołaj Bucharin
• Siemion Budionny
• Gieorgij Cziczerin
• Feliks Dzierżyński
• Jurij Gagarin
• Andriej Gromyko
• Gienrich Jagoda
• Nikołaj Jeżow
• Lew Kamieniew
• Feliks Kon
• Aleksiej Kosygin
• Maksim Litwinow
• Julian Marchlewski
• Wiaczesław Mołotow
• Konstanty Rokossowski
• Aleksiej Rykow
• Michaił Susłow
• Lew Trocki
• Michaił Tuchaczewski
• Kliment Woroszyłow
• Andriej Wyszynski
• Grigorij Zinowjew

Sąsiedzi ZSRR [[[Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich|edytuj]]]

• Finlandia
• Estonia (1922-40 i 1991) – w latach 1940-91 Estońska SRR
• Łotwa (1922-40 i 1991) – w latach 1940-91 Łotewska SRR
• Litwa (1922-40 i 1991) – w latach 1940-91 Litewska SRR
• III Rzesza (1939-45)
• Polska (1922-39 i 45-91)
• Słowacja (1939-45)
• Czechosłowacja (1945-91)
• Węgry (1939-91)
• Rumunia
• Turcja
• Iran (do 1935 Persja)
• Afganistan
• Chiny
• Tuwa (1921-44) – w latach 1944-91 w składzie RFSRR
• Mongolia
• Japonia (1922-45)
• Mandżukuo (1932-45)
• Korea Północna (1945-91)
• USA (1922-91)